با توجه به اینکه پروژه «تدوین برنامه توسعه مکانیزاسیون کشاورزی با تأکید بر ماشین‌آلات و تجهیزات زراعی» با هدف آسیب‌شناسی و شناسایی راهکارهای رفع موانع توسعه مکانیزاسیون کشاورزی در اندیشکده صنعت ماشین‌سازی از سال ۱۴۰۱ در حال پیگیری است، «سلسله نشست‌های تخصصی بررسی سیاست‌های صنعتی کشور در حوزه مکانیزاسیون کشاورزی» به منظور تبادل نظر با صاحب‌نظران و خبرگان این حوزه در دستورکار قرار گرفته است. این نشست‎ها با هدف دستیابی به یک برنامه جامع عملیاتی برای توسعه ماشین‌آلات و تجهیزات حوزه مکانیزاسیون کشاورزی، بهبود وضعیت کمی و کیفی این حوزه تخصصی از کشاورزی و همچنین دستیابی به پاسخ‌های اجرایی به معضلات و چالش‌های موجود در حوزه مکانیزاسیون کشاورزی کشور برگزار می‌گردد.

در همین راستا و با توجه به اهمیت موضوع نظام‌های بهره‌برداری از مکانیزاسیون کشاورزی، پیش نشستی در تاریخ چهارشنبه 25 بهمن 1402 با هدف تبادل نظر کارشناسان این حوزه و تدقیق چالش‌ها و شناسایی راهکارها به منظور ورود دقیق‌تر به مباحث مرتبط با دومین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی بررسی سیاست‌های صنعتی کشور در حوزه مکانیزاسیون کشاورزی که تحت عنوان «چالش‌ها و راهکارهای بهبود نظام بهره‌برداری از ماشین‌های کشاورزی» در اواسط اسفند ماه برنامه‌ریزی شده است، برگزار شد.

اعضای حاضر در این جلسه عبارت بودند از:

• آقای مهندس اصغری، مدیرکل دفتر امور سبزی‌ها و گیاهان جالیزی وزارت جهاد کشاورزی
• آقای دکتر جعفری، هیئت علمی گروه مهندسی ماشین‌های کشاورزی دانشکدگان کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران
• آقای مهندس جعفری، مدیرعامل اتحادیه کمباین‎داران استان فارس (به صورت مجازی)
• آقای دکتر خلج، سرپرست معاونت سرمایه‌گذاری و بهبود نظام‌های بهره‌برداری از ماشین مرکز توسعه مکانیزاسیون و صنایع کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی
• آقای مهندس صابری، مدیر نوآوری مجموعه آشیانه نوآفرینی سیرنگ
• آقای مهندس کفایی، دبیر اندیشکده صنعت ماشین‌سازی پژوهشکده مطالعات فناوری
• آقای مهندس ملک‌زاده، مدیر اجرایی اتاق اصناف کشاورزی ایران
• آقای مهندس منصوری، کارشناس مکانیزاسیون سازمان جهاد کشاورزی استان فارس
• خانم دکتر نیک آرا، کارشناس محترم دفتر نظام‌های بهره‌برداری سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران

در ادامه خلاصه‌ای از مباحث مطرح شده توسط مدعوین این پیش‌نشست ارائه می‌گردد:

خانم دکتر نیک آرا، کارشناس محترم دفتر نظام‌های بهره‌برداری سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران

از حیث بررسی انواع بازیگران فعال در زمینه بهره‌برداری ماشین‌های کشاورزی می‌توان، فعالین و همچنین الگوهای مبتنی بر بهره‎برداری توأم ماشین/زمین این حوزه را در ذیل سه دسته کلی طبقه‌بندی نمود:

• 1500 شرکت تعاونی تولید روستایی که از این بین حدود 230 شرکت، دارای واحد خدمات مکانیزاسیون هستند
• 32 شرکت سهامی زراعی که در 15 استان کشور فعالیت می‌کنند.
• 10 واحد کشت و صنعت

پیرامون چالش‌های موجود در این حوزه نیز می‌توان به این موارد اشاره نمود که طبق آمارهای اعلامی بیش از 52 درصد از زمین‌های زراعی کشور زیر دو هکتار بوده و بنا بر تحلیل‌های صورت گرفته، طی 10 سال آتی این رقم به بیش از 90 درصد خواهد رسید. همچنین، بنا بر سرشماری سال 93 مرکز آمار ایران، 52 درصد از کشاورزان در دسته کم‌سوادان و یا بی‌سوادان قرار داشته‌اند و آمارهای غیررسمی این میزان را تا 70 درصد اعلام نموده‌اند . در سوی دیگر، عدم انطباق ماشین‌های موجود با شرایط زمین‌های کشاورزی (کوچ‎مقیاس بودن زمین‎ها) مانع از پیاده‌سازی درست مکانیزاسیون کشاورزی در اراضی زیر کشت کشور می‌شود. چنین چالش‌های مانع از توسعه کشاورزی مکانیزه در کشور می‌گردد و لازم است در صدد یافتن راهکارهای عملیاتی و قابل اجرا باشیم. در این راستا، پیشنهادهای زیر قابل پیگیری است:

• ترغیب کشاورزان خرده دهقانی به تشکیل تعاونی از جمله شرکت‎های تعاونی تولید
• واردکردن ماشین‌های کشاورزی منطبق با شرایط فعلی کشور (اراضی کوچک‎مقیاس کشاورزی) و ویژه زمین‌های کشاورزی کوچک ‌مقیاس
• توسعه شرکت‌های خدمات مکانیزه به منظور ارائه خدمات با کیفیت‌تر و ارزان‌تر به کشاورزان
• توجه به مدل‌های کشت قراردادی و ایجاد سازوکارهای عملیاتی بانکی برای پرداخت حق‌الزحمه این عملیات

آقای دکتر خلج، سرپرست معاونت سرمایه‌گذاری و بهبود نظام‌های بهره‌برداری از ماشین مرکز توسعه مکانیزاسیون وزارت جهاد کشاورزی

هدف از تمرکز بر نظام‌های بهره‌برداری کشاورزی کاهش هزینه تولید محصولات است؛ با این حال به دلیل قرارگیری شرکت‌های ارائه خدمات مکانیزاسیون در دسته ارائه‌دهندگان “خدمات”، هزینه‌های گزافی در زمینه مالیات متوجه این شرکت‌ها می‌گردد و در عمل فعالیت این شرکت‌ها را از توجیه می‌اندازد.

نکته حائز اهمیت دیگر در کنار ایجاد توجیه‌پذیری اقتصادی برای این فعالیت‌ها، توجه به مقوله زمان است، چرا که در کشاورزی زمان از اهمیت بالایی برخوردار است و اگر کشاورز احساس کند در زمان لازم که نیازمند دریافت خدمات خاصی است، به آن‌ها دسترسی ندارد، شخصاً اقدام به خرید ماشین و ادوات می‌کند. از همین رو، راه‌حل اصلی پیشنهادی، ایجاد اسنپ‎های ماشین‌های کشاورزی است تا به ایجاد توازن بین عرضه و تقاضای این ماشین‌ها در زمان‌هایی که نیاز به خدمت حس می‌شود، بپردازد. با این حال به علت اینکه در اغلب موارد، پرداختی از سمت کشاورز به پس از برداشت و فروش محصول موکول می‌گردد و ارائه‌دهندگان خدمت با وقفه چند ماهه در دریافت درآمدهای خود مواجه خواهند شد.

از حیث آمار، در حال حاضر تنها حدود 5 درصد از مکانیزاسیون کشور توسط شرکت‌ها و تعاونی‌های ارائه خدمات مکانیزاسیون در کشور پوشش داده می‌شود. اغلب این خدمات نیز توسط رانندگان حرفه‌ای به کشاورزان (که تعداد آن‌ها حدود 100.000 نفر برآورد شده است) ارائه می‌شود که به علت اینکه زیر نظارت متولیان برای اخذ مالیات قرار نداشته و در اغلب موارد به کشاورزانی که در محدودی فعالیت آن‌ها مستقر بوده و از آَشنایان و یا نزدیکان رانندگان حرفه‌ای به شمار می‌روند، کیفیت اقدامات ایشان توسط کشاورزان قابل قبول است.

آقای مهندس اصغری، مدیرکل محترم دفتر امور سبزی‌ها و گیاهان جالیزی وزارت جهاد کشاورزی

با انجام اصلاحات ارضی در دهه‌های گذشته، نظام‌های بهره‌برداری اهمیت پیدا کرد. در این زمینه لازم است به جای اتخاذ رویکردهایی که به دنبال یکپارچه‌سازی مجدد زمین‌های زراعی است که در عمل اقدامی غیرممکن است، به رویکردهای نوین و مبتنی بر پذیرش وضع موجود (خرد شدن زمین‌ها) گرایش پیدا کرد.

در زمینه پرداخت هزینه‌های مربوط به ارائه خدمت به کشاورز نیز در بسیاری از موارد، خدمت دهنده در محصول برداشتی کشاورز سهیم می‌شود.

آقای مهندس جعفری، مدیرعامل اتحادیه کمباین داران استان فارس

حتی اگر کشاورزی 200 هکتار هم زمین کشاورزی داشته باشد، همچنان توجیهی برای اینکه به آن کشاورز کمباین داده شود وجود ندارد. چرا که در زمان برداشت محصول، 200 هکتار زمین در حدود 10 روز توسط کمباین پاسخ داده خواهد شد و در بقیه سال، از این ماشین استفاده نخواهد شد و همین امر بهره‌وری استفاده از ماشین را به شدت پایین می‌آورد. این امر زمانی معنا می‌یابد که با حدود 3.700 کمباین، حدود 45 درصد غله کشور برداشت می‌شود و به عبارت دیگر با ایجاد یک شبکه یکپارچه از ارائه‌دهندگان خدمت، حدود نیمی از غلات کشور تنها توسط 17 درصد کمباین‌های موجود برداشت می‌گردد و همین امر نشان‌دهنده این است که در عمل شاید کمبود جدی در این اقلام موجود نبوده و در صورت ساماندهی درست، خدمت‌رسانی به همه متقاضیان دریافت خدمات مکانیزاسیون مقدور باشد.

در این زمینه پیشنهاد می‌گردد تمام ماشین‌های موجود در استان‌ها ذیل یک مجموعه واحد ساماندهی شده و به خدمت‌رسانی به کشاورزان بپردازد. با ایجاد چنین شرکت‌هایی می‌توان به معضلات و دغدغه‌های دیگر موجود همچون بحث توزیع سوخت و ارائه قطعات مربوط به ماشین‌ها پاسخ داد و این موارد به مراکزی که طبق آمار خدمات بیشتری به کشاورز داده‌اند تخصیص یابد و تراکتوری که فعالیت ندارد، سهمیه سوخت دریافت نکند. همچنین، با ایجاد چنین مراکزی، فرصت‌های لازم برای آموزش تخصصی و نفوذ فناوری و تجهیزات مراکز به فناوری‌های نوین نیز ممکن خواهد شد.

آقای مهندس صابری، مدیر نوآوری مجموعه آشیانه نوآفرینی سیرنگ

سامانه سیرنگ پلاس، نمونه‌ای از فضایی است که در دسترس کشاورز بوده و به ارائه خدمات به کشاورز مبتنی بر اعلام نیاز این حوزه در زمینه خدمات پهپاد سم‌پاشی ارائه شده است. توسعه چنین مدل‌هایی در سایر خدمات و در سایر ماشین‌های کشاورزی نیز قابلیت عملیاتی شدن را داراست.

آقای دکتر جعفری، هیئت علمی گروه مهندسی ماشین‌های کشاورزی دانشکدگان کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران

هدف‏گذاری ارتقای ضریب مکانیزاسیون، هدف‌گذاری اشتباهی بود. دولت‌های مختلف نیز برای اینکه به ارقام مدنظر این هدف‌گذاری غلط برسند به عرضه بی‌قید و شرط ماشین‌های کشاورزی پرداختند و به دنبال سازوکارهای جایگزین همچون توسعه مدل‌های ارائه خدمات کشاورزی در زمینه نظام‌های بهره‌برداری کشاورزی نپرداخت. همین امر موجب گردید تا نیاز کاذب اتفاق افتاده و صف‌های چندین ماهه بین کشاورزان برای دریافت تراکتور دولتی برای فروش در بازار آزاد و استفاده از تفاوت قیمت کارخانه و بازار و یا استفاده از سهمیه سوخت تشکیل شود.

همچنین پیشنهاد می‌گردد به جای تمرکز بر یافتن یک مدل خاص برای فضای ارائه خدمات مکانیزاسیون کشاورزی، به توسعه طیف مختلفی از این بازیگران همچون ایجاد اسنپ کشاورزی و تعاونی‌های ارائه خدمات مکانیزاسیون مبادرت نمود تا بتواند مدل‌های مختلفی از خدمات حوزه مکانیزاسیون کشاورزی را در سبد محصولات و خدمات خود به کشاورزان ارائه دهند.

آقای مهندس منصوری، کارشناس مکانیزاسیون سازمان جهاد کشاورزی استان فارس (به صورت مجازی)

در کنار امور مرتبط با نظام‌های بهره‌وری اصلاح قوانین و مقررات مرتبط نیز مورد توجه باشد. برای نمونه طبق قانون ارث، به موروثین اجازه داده می‌شود تا زمین‌ها را تا 2000 متر مربع، خرد کنند و در آینده‌ای نزدیک شاهد خواهیم بود که خرده مالکیت زمین‌های زراعی با بحران جدی‌تری رو به رو گردد. 

بر اساس قوانین جاری کشور، این اجازه به وراث (ورثه­ها) داده می­شود که زمین­های کشاورزی تا 2 هزار متر مربع کوچک کنند. با چنین چالش بزرگ در قانون کشور، چگونه می­توانیم به موضوع یکپارچه‏سازی اراضی و موضوع فنی و مکانیزاسیون بپردازیم. اگر قرار است اتفاق خوبی در کشور رخ دهد یکی از ملزومات این هست که قانون ارث با هر روشی که امکان‏پذیر باشد اصلاح شود.

آقای مهندس ملک‏زاده، مدیر اجرایی اتاق اصناف کشاورزی ایران

از جمله مشکلاتی که امروزه در بخش کشاورزی وجود دارد عبارتند از: خرده‏مالکی، یکپارچه‏سازی اراضی، تبدیل کشاورزی معیشتی و خرده مالکی به کشاورزی اقتصادی و مکانیزه، تولید محصول با قیمیت تمام شده کمتر (کاهش هزینه­های تولید)، انجام به موقع عملیات کشاورزی، فرسوده بودن ناوگان مکانیزاسیون کشاورزی در کشور، نیاز به تکتولوژی روز و ورود ماشین­های پیشرفته، حمایت از سرمایه­گذاران در بخش مکانیزاسیون، فراهم­سازی شرایط اعطای تسهیلات ارزان قیمیت به سرمایه­گذاران به ویژه تراکتور.

یکی از معضلات مهم بخش کشاورزی، عدم وجود بانک اطلاعاتی و آماری دقیق در بخش کشاورزی است که اطلاعات آماری موجود همه مبتنی بر خود اظهاری است. مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات و سایر معاونت­ها وزارت جهاد کشاورزی و عنوان کردند که تا حدود 70 درصد خطا در سامانه جامع پهنه‏بندی و مدیریت داده‏های کشاورزی وجود دارد. به عنوان مثال خودم به همراه 60 تا 70 درصد کشاورزان منطقه عملاً امسال به خاطر خشکسالی کشتی را انجام نداده­ایم اما در لیست کشاورزی قردادی قرار گرفتیم و در طمین­های ما در آمار ارائه شده در سامانه جامع پهنه‏بندی و مدیریت داده‏های کشاورزی به عنوان زمین­‌های تحت کشت ارائه شده است.

بر اساس ظرفیت قانونی که اتاق اصناف کشاورزی دارد (همان نظام صنفی کشاورزی)، وظیفه هویت­بخشی یه شاغلین بخش کشاورزی و ساماندهی مشافل بخش کشاورزی از طرف دولت به اتاق اصناف کشاورزی (نظام صنفی کشاورزی) داده شده است. حدود 1752000 عضو کشاورز در کشور در رشته­های متفاوت داریم. با توجه به بخشنامه ریاست جمهوری در سال 1400 مبنی بر ثبت تمام مجوزهای صادر شده در سامانه­های الکترونیکی وصل به دولت هوشمند (درگاه ملی)، سامانه بهره­برداران بخش کشاورزی (سبک) به عنوان یک سامانه تحت وب در اتاق اصناف کشاورزی ایجاد و زیرساخت­های آن در کل کشور به جز استان کردستان تأمین گردید. این سامانه اطلاعات راستی‏­آزمایی شده ارائه می­دهد به نحوی که کشاورزان از طرق مختلف (مراجعه به اتاق اصناف کشاورزی و اتحادیه شهرستان­ها، گوشی خود، کافی­نت) اطلاعات خود و اسناد مورد نیاز در سامانه سبک وارد و بارگذاری می­کند و در مرحله بعد کارشناسی جهت بازدید فرستاده می­شود و بر اساس پلی­گون از تمام موقیعات و مختصات  واحد کشاورزی یا دامداری یا به هر فعالیت دیگر نقشه­برداری می­کند و نوع و میزان کود و سم مصرفی در مزارع، نوع آب (مجاز، غیرمجاز)، نوع و رقم درختان جمع­آوری و در سامانه وارد می­شود و با اطلاعات مبتنی بر خوداظهاری کشاورز منطبق می­شود و در صورت انطباق اطلاعات از سازمان جهاد کشاورزی تأییدیه می­دهد. با تأییدیه سازمان جهاد کشاورزی صدور پروانه کسب یا شناسنامه محصول داده می­شود.  در حال حاضر، حدود 185000 از اراضی زراعی، باقی یا واحدهای دامپروری و غیره در سامانه سبک جمع­آوری شده است. در صورتی که کشاورز احساس نیاز کند و یا ملزم باشد اطلاعات خود را وارد سامانه سبک می­کند. بر اساس قرداد اتاق اصناف کشاورزی با معاونت باغبانی امور صدور شناسنامه محصولات باغی واگذار شد. همچنین، انعقاد تفاهم­نامه­ای با معاونت زراعت مبنی بر صدور شناسنامه محصولات باغی فعلا در سه استان به صورت پایلوت برگزار بشود. تمامی خدماتی که به کشاورز داده می­شود منوط به داشتن پروانه صنفی و صدور شناسنامه محصولات باشد. این کمک می­‌کند که به زودی در آینده نزدیک تمام اطلاعات  دقیق کشاورزان را جمع­آوری کنیم. این یک ظرفیت قانونی است به خصوص برای بخش مکانیزاسیون، اتاق اصناف می­‌تواند این کمک را داشته باشد.