بررسی وضعیت واردات و صادرات کشور در زمینه ماشین‌آلات
به منظور تعیین اولویت‌های اصلی، رفع گلوگاه‌ها و همچنین اطلاع از نیازهای اصلی کشور، بررسی میزان واردات ماشین‌آلات و همچنین اجزاء و قطعات مرتبط با این صنعت امری ضروری است. طبق معیارهای بین‌المللی و به منظور امکان دستیابی به یک زبان مشترک برای شناسایی، تولید و تجارت اقلام مختلف تولیدی، یک سامانه و روند مشترک نام‌گذاری و تخصیص شماره به اقلام و کالاهای مختلف در بین کشورهای جهان تدوین گردیده و با عنوان “کد بین‌المللی کالا”[1] مورد استفاده قرار می‌گیرد که در آن آمار گمرک، فعالیت‌های اقتصادی خارجی و اقدامات تعرفه‌ای و غیرتعرفه‌ای مقررات تجارت بین‌المللی، قرار دارد. این کد می‌تواند به عنوان استانداردی برای مکاتبات و مبادلات تجاری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
فصل‌های 84، 85 و 90 به عنوان فصل‌های مورد مطالعه، مختص ماشین‌آلات، ماشین‌ابزار و تجهیزات صنعتی مورد مطالعه در راستای تدوین سند ماشین‌سازی نبوده و با بررسی‌های صورت گرفته، طیف وسیعی از اقلام شامل لوازم‌خانگی (مانند ماشین لباس‌شویی، هود آشپزخانه و…)، تجهیزات صوتی و تصویری (مانند تلویزیون‌ها و دستگاه‌های پخش صوت، سامانه‌های رایانه‌ای و…) و قطعات و تجهیزات خودروهای سواری و سنگین حذف گردیده و در روند بررسی این گزارش مورد توجه واقع نشده‌اند.
واردات ماشین‌آلات
بر مبنای آمار اعلامی از سوی گمرک جمهوری اسلامی، مجموعاً در ذیل سه فصل مذکور، رقمی در حدود 6.75 میلیارد دلار واردات در سال 1397 ثبت شده که تقریباً 4.9 میلیارد دلار از آن مختص واردات “ماشین‌آلات” و “سایر ماشین‌آلات” بوده است و مابقی تحت عناوین “اجزاء و قطعات” یا “سایر” در گمرک کشور ثبت گردیده‌اند؛ که اطلاعات دقیق‌تر در جدول 6 اعلام گردیده است.
همچنین بررسی روند واردات ماشین‌آلات به کشور در سال‌های گذشته نیز نشان‌دهنده این واقعیت است که ایران در سال 95 با واردات حدود 3.5 میلیارد دلار و در سال 96 با واردات بالغ بر 4.9 میلیارد دلار ماشین‌آلات، روند مشابهی نسبت به واردات سال 97 را طی کرده است و هرسال، چندین میلیارد دلار از منابع محدود ارزی کشور صرف واردات ماشین‌آلات صنعتی و تجهیزات خطوط تولید می‌شود.
Loading..........
The Data is Not Available
واردات ماشین‌آلات در سال 97 به تفکیک نوع (میلیارد دلار)
Loading..........
The Data is Not Available
صادرات ماشین‌آلات در سال 97 به تفکیک نوع (میلیون دلار)
صادرات ماشین‌آلات
پس از استخراج اطلاعات مرتبط با میزان صادرات در گروه‌های کالایی مرتبط با صنعت ماشین‌سازی، دسته‌بندی دقیق اقلام مدنظر در دستور کار قرار گرفت و پس از حذف موارد غیر مرتبط، اقلام باقی‌مانده ذیل سه گروه اصلی ماشین‌آلات، اجزاء و قطعات و همچنین گروه سایر طبقه‌بندی شدند. بر مبنای آمار اعلامی از سوی گمرک جمهوری اسلامی، مجموعاً در ذیل سه فصل مذکور، 335.9 میلیون دلار صادرات در سال 1397 ثبت شده است که حدود 260 میلیون دلار از آن مختص صادرات «ماشین‌آلات» و «سایر ماشین‌آلات» بوده است و مابقی تحت عناوین «اجزاء و قطعات» یا «سایر» در سامانه‌های گمرک کشور ثبت گردیده‌اند؛ که اطلاعات دقیق‌تر در جدول آمده است.
همچنین بررسی روند صادرات ماشین‌آلات ایرانی به بازارهای هدف در سال‌های گذشته نشان می‌دهد صادرات ماشین‌آلات ایران در سال 95 با حدود 357 میلیون دلار و در سال 96 بالغ بر 426 میلیون دلار بوده است. متأسفانه علی‌رغم وجود بازارهای خوب در کشورهای همسایه و منطقه، ایران عملکرد قابل قبولی در زمینه صادرات ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی نداشته نداده است.
تعرفه‌های گمرکی
تعرفه وارداتی شامل عوارض و مالیات‌هایی است که کشورها به علت حمایت از صنایع داخلی از کالاهای وارداتی اخذ می‌کنند. اهمیت تعرفه وارداتی از این جهت است که با وضع تعرفه‌های وارداتی مناسب می‌توان از کالاهای داخلی در برابر کالاهای خارجی که به کشور وارد می‌شوند محافظت کرد و ضمن فراهم آوردن فرصت توسعه بازار، تولیدکنندگان داخلی را آماده رقابت در عرصه بین‌الملل نمود. از طرفی در صورت عدم توجه به امر تعرفه‌گذاری و یا خطا در تعیین تعرفه‌ها، وابستگی به واردات بیشتر شده و به تولیدکنندگان داخلی آسیب وارد خواهد شد.
واردات حدود 75 درصد از ماشین‌آلات کشور با تعرفه‌های بسیار پایین انجام می‌شود. این بدان معناست که عدم تعرفه‌گذاری صحیح، باعث می‌گردد حمایت‌های صورت گرفته از ماشین‌سازان داخلی برای رقابت با تولیدکنندگان خارجی بی‌اثر گردد. در صورت اصلاح روند تعرفه‌گذاری و افزایش نرخ تعرفه‌ها بر ماشین‌آلاتی که قابلیت داخلی‌سازی آن‌ها در کشور وجود دارد می‌توان زمینه پیشرفت این صنعت را فراهم کرده و خریداران را به خرید از ماشین‌سازان داخلی ترغیب کرد.
براساس بررسی انجام شده در خصوص واردات ماشین‌آلات در سال‌های اخیر چند نکته به شرح ذیل قابل ذکر است:
No Data Found
عدم کارایی ابزار تعرفه‌گذاری به عنوان محرک تولید داخل
حدود 75 درصد از ماشین‌آلات با تعرفه‌های بسیار پایین (5 درصد یا 10 درصد) به کشور وارد شده‌اند. عدم تعرفه‌گذاری صحیح و تسهیل واردات، رقابت را برای ماشین‌سازان داخلی سخت‌تر کرده است و این خود به بی‌اثر شدن حمایت‌های صورت گرفته از سازندگان داخلی منجر می‌شود. مقایسه این درصد تعرفه با بسیاری از کشورهایی که علاقه‌مند به توسعه توانمندی‌های داخلی خود هستند، نشان می‌دهد که حقوق گمرکی ماشین‌آلات در ایران پایین است.
لزوم توجه به داخلی‌سازی اقلام اصلی واردات
حدود 40 درصد واردات ماشین‌آلات به کشور مربوط به 5 گروه اول خانواده ماشین‌آلات بوده و با ارزش 2.48 میلیارد دلار به عنوان اصلی‌ترین بخش از واردات این دسته به کشور مطرح هستند. این در حالی است ماشین‌آلات این خانواده‌ها اغلب دارای فناوری ساده و یا متوسط بوده و قابلیت داخلی‌سازی آن‌ها از طریق ماشین سازان داخلی وجود دارد.
حجم بالای واردات “سایر”
حدود 40 درصد از کل واردات ماشین‌آلات ذیل کد “سایر ماشین‌آلات” صورت پذیرفته است. تبیین نشدن دقیق خانواده‌ها و زیرشاخه‌های هر خانواده، برنامه‌ریزی برای استفاده از توان داخلی را دشوار می‌کند و موجب دشواری سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، ره‌گیری و نظارت برای این موارد می‌شود. علاوه بر این، تعریف غیرشفاف اقلام ذیل عنوان “سایر” و عدم تعرفه گذاری صحیح، باعث ترغیب واردکنندگان به استفاده از این سرفصل به جای سرفصل‌های اصلی می‌شود تا مقدار کمتری تعرفه پرداخت نمایند.
سهم بالای معافیت‌های ذیل بند «غ» ماده 119 قانون امور گمرکی از کل واردات ماشین‌آلات
بند «غ» ماده 119 قانون امور گمرکی کشور که با عنوان “واردات ماشین‌آلات تولید با تشخیص وزارت صمت از پرداخت حقوق گمرکی معاف هستند” در ابتدای امر تلاش داشته است تا با تسهیل واردات ماشین‌آلات زمینه توسعه صنایع را هموار کند، اما در حال حاضر به مسیری برای عدم پرداخت حقوق ورودی تبدیل شده است و حجم بالای واردات ماشین‌آلات پرمصرف در ایران با استفاده از معافیت‌های ذیل بند «غ»، نشان‌دهنده عدم کارایی این بند و تبدیل شدن آن به مسیری برای بی‌اثر کردن سیاست‌های صنعتی کشور و قوانین مهمی چون قانون استفاده حداکثری از توان داخلی است. آمارهای به‌دست‌آمده گواه این امر است که در بسیاری از سرفصل‌های تعرفه‌ای، بیش از 80 درصد از ماشین‌آلات و در بعضی موارد حتی 100 درصد این اقلام با این معافیت از پرداخت حقوق ورودی معاف شده‌اند.
استفاده ناصحیح از منابع صندوق توسعه ملی
بیش از 4 میلیارد دلار از اعتبارات صندوق توسعه ملی در سال 1397 به حوزه‌هایی همچون پتروشیمی، صنعت و معدن، نیروگاه، فولاد، نفت و گاز و پالایشگاه تخصیص یافته است و اغلب این حوزه‌ها، به تأمین ماشین‌آلات خود از خارج از کشور با استفاده از این اعتبارات پرداخته‌اند. از طرفی تلاقی اطلاعات موجود از مصرف این اعتبارات با حجم بالای معافیت‌های گمرکی ذیل بند «غ» نشان‌دهنده آن است که اعتبارات صرفاً منجر به واردات ماشین‌آلات بدون پرداخت عوارض گمرکی شده‌اند، در حالی که برای حمایت از تولیدات داخل، اعتباراتی تعریف نشده است. می‌توان گفت متأسفانه صندوق توسعه ملی به نهادی برای حمایت از صنایع سایر کشورها مثل چین و کره جنوبی و در عین حال به مانعی برای توسعه صنعت ماشین‌سازی داخلی تبدیل شده است!
