سیاستنامه صنعت راهبردی ماشینسازی
یکی از راهکارهای اصلی توسعه صنعتی کشور، تقویت طراحی و ساخت داخل ماشینآلات و خطوط تولید مورد نیاز برای تولید محصول نهایی در رشتههای صنعتی اولویتدار است. همانگونه که دسترسی به نهادههای سیال تولید نظیر مواد و انرژی موجب کاهش هزینههای جاری تولید میگردد، داخلیسازی نهادههای سرمایهای یک رشتهصنعت نظیر ماشینآلات و تجهیزات صنعتی نیز سبب کاهش هزینههای سرمایهگذاری مورد نیاز و تسهیل شکلگیری و توسعه رشتههای صنعتی میگردد؛ به عبارت دیگر صنعت «ماشینسازی» حوزهای مولّد و زیربنایی است که وضعیت آن در هر کشور، شاخصی مهم برای ارزیابی سطح توسعهیافتگی صنعتی و تولیدی آن کشور محسوب میشود.
صنعت ماشینسازی یکی از اولویتهای صنعتی اغلب کشورهای پیشرفته است که توسعه آن رشد اقتصادی، مزیتهای رقابتی و صادراتی و توسعه صنعتی پرشتاب را برای آنها به ارمغان آورده است. صنعت ماشینسازی در کشورهای توسعهیافته و در حال توسعه به عنوان پیشران توسعه صنایع دیگری چون راه و شهرسازی، کشاورزی و صنایع معدنی و شیمیایی ایفای نقش کرده و تمام صنایع، بهنوعی مشتریان محصولات تولیدی این حوزه محسوب میشوند. از این رو توسعه پایدار و متوازن در شاخههای مختلف صنعتی نیازمند رویکرد توسعهای، حمایتی و پویا به صنعت ماشینسازی است.
در کشور ما نیز، بهرغم ظرفیتهای مطلوب شامل فعالیت بیش از 1200 شرکت دانشبنیان در حوزه ماشینآلات و تجهیزات صنعتی و نیز پتانسیل ساخت بسیاری از ماشینآلات در داخل کشور، موانع و چالشهای مختلفی در برابر رشد این صنعت وجود دارد. از سوی دیگر، با توجه به شرایط تحریمی کشور، توسعه این صنعت راهبردی اهمیتی دو چندان پیدا کرده است. مسلماً یکی از ضروریترین اقدامات برای حمایت از این صنعت، اصلاح قوانین تضعیفکننده موجود و تدوین قوانین حمایتی جدید است. متأسفانه صنعت ماشینسازی به عنوان یک صنعت مادر، علیرغم اهمیت راهبردی آن، چه قبل از انقلاب و چه بعد از آن، از سوی سیاستگذاران صنعت کشور مورد بیمهری و کمتوجهی قرار گرفته است.
در این گزارش تلاش شده تا ضمن مطالعه روند توسعه صنعت ماشینسازی در کشورهای منتخب، وضع موجود این صنعت چالشهای پیش روی آن در ایران بررسی شود و پیشنهادهای موجود برای توسعه این صنعت مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
در کشور ما نیز، بهرغم ظرفیتهای مطلوب شامل فعالیت بیش از 1200 شرکت دانشبنیان در حوزه ماشینآلات و تجهیزات صنعتی و نیز پتانسیل ساخت بسیاری از ماشینآلات در داخل کشور، موانع و چالشهای مختلفی در برابر رشد این صنعت وجود دارد. از سوی دیگر، با توجه به شرایط تحریمی کشور، توسعه این صنعت راهبردی اهمیتی دو چندان پیدا کرده است. مسلماً یکی از ضروریترین اقدامات برای حمایت از این صنعت، اصلاح قوانین تضعیفکننده موجود و تدوین قوانین حمایتی جدید است. متأسفانه صنعت ماشینسازی به عنوان یک صنعت مادر، علیرغم اهمیت راهبردی آن، چه قبل از انقلاب و چه بعد از آن، از سوی سیاستگذاران صنعت کشور مورد بیمهری و کمتوجهی قرار گرفته است.
در این گزارش تلاش شده تا ضمن مطالعه روند توسعه صنعت ماشینسازی در کشورهای منتخب، وضع موجود این صنعت چالشهای پیش روی آن در ایران بررسی شود و پیشنهادهای موجود برای توسعه این صنعت مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
فصل اول: مطالعات تطبیقی
صنعت ماشینسازی، تأثیرات چندجانبه بر روی رشد اقتصاد کشور داشته و با فراهم آوردن زیرساخت تولید، توسعه بسیاری از صنایع دیگر را نیز تسهیل میکند و راهکاری عملی برای عبور کشور از مرحله مونتاژ به نوآوری محسوب میشود. تجربه کشورهای پیشرو صنعتی نشانگر آن است که توسعه صنعتی به معنای واقعی، بدون تقویت طراحی و ساخت داخل ماشینآلات مورد نیاز برای خطوط تولید صنایع اولویتدار محقق نشده است. باید توجه داشت که توسعه صنعتی مفهومی فراتر از کارخانهداری است. بسیاری از کشورها از جمله کشور ما به توسعه صنعتی در پایینترین سطح آن یعنی کارخانهداری پرداختهاند که به معنی وابستگی دائمی به خرید تجهیزات و ماشینآلات از خارج و صرفاً اپراتوری تولید است؛ به عبارت دیگر صنعت «ماشینسازی» حوزهای مولّد و زیربنایی است که وضعیت آن در هر کشور، شاخصی مهم برای ارزیابی سطح توسعهیافتگی صنعتی و تولیدی آن کشور محسوب میشود.
کشورهای صنعتی پیشرو همچون آلمان و کرهجنوبی، در سیاستگذاریهای صنعتی خود، توجه ویژهای به صنعت ماشینسازی به عنوان یک صنعت راهبردی و مادر داشتهاند. همچنین کشورهای در حال توسعهای مثل چین، هند و ترکیه در گزار به مرحله صنعتی شدن، ماشینسازی را به عنوان یکی از محورهای اصلی توسعه صنعتی مد نظر قرار دادهاند. از همین رو مطالعه و بررسی سیاستها و اقدامات این کشورها و الگوبرداری از آن از روند توسعهای این صنعت فراهم میآورد و تلاش شده است تا به صورت مختصر، به مطالعه صنعت ماشینسازی در هر یک از این کشورها پرداخته شود.
فصل دوم: تحلیل زنجیره ارزش صنعت ماشینسازی در ایران
صنعت ماشینسازی مشتمل بر مجموعهای از اجزاء سختافزاری، دانشی و نرمافزاری است که منجر به ایجاد یک عملکرد واحد در یک ماشین میگردد. اجزاء سختافزاری شامل مواد اولیه و قطعات (سازه و ساختار ماشین)، عملگرها و ماژولها میشود. عملکرد یک ماشین وابسته به یکپارچهسازی درست قطعات و ماژولها به صورت یک سیستم منسجم است. از همین رو، قرارگیری درست این اجزاء در کنار یکدیگر میتواند یک مفهوم تحت عنوان ماشین را بسازد. هر کدام از این پارامترها از نظر فنی و هزینهای سهم مشخصی در یک ماشین دارند. شناخت هر یک از اجزاء و سهم آنها، برای تحلیل درست زنجیره ارزش صنعت ماشینسازی ضروری است. در مطالعه حاضر، تلاش شده است وضعیت موجود زنجیره ارزش صنعت ماشینسازی در کشور و همچنین توانمندیهای موجود در هر حلقه از این زنجیره بررسی گردد.
فصل سوم: تحلیل بخش ماشینآلات در زنجیره ارزش محصولات صنعتی منتخب
صنایعی که محصولات آنها دارای بازار محلی بزرگی است میتوانند سکوی پرش و توسعه صنایع مرتبط با زنجیره تأمین و ارزش خود باشند. یکی از حلقههای مهم در زنجیره ارزش صنایع مختلف، صنعت مادر و پایهای ماشینسازی است. با توجه به این رویکرد، در مطالعه حاضر تلاش شده است با شناسایی چند محصول مهم در بازار ایران که آمار تولید و یا واردات آنها تأییدکننده حجم بالای بازار است، حلقه ماشینسازی در زنجیره ارزش آنها مورد بررسی قرار گیرد و با شناسایی حلقههای مفقوده، پیشنهادهایی برای تکمیل زنجیره ارزش این صنایع در بخش ماشینسازی ارائه شود.
فصل چهارم: قوانین مؤثر بر صنعت ماشینسازی
در پژوهشی که در سالهای 1397-1396 در خصوص موانع رشد این صنعت در پژوهشکده مطالعات فناوری ریاست جمهوری صورت گرفت، مشخص شد که در کشورهای پیشرو در صنعت ماشینسازی، نظیر کره جنوبی و آلمان، برای تقویت و ارتقاء این صنعت، متناسب با میزان بلوغ آن، قوانین متعددی تصویب و اجرا شده که این قوانین و سیاستها اثر قابل توجهی در توسعه صنعت ماشینسازی در این کشورها داشتهاند. این در حالی است که بر اساس مطالعه مذکور، تاکنون هیچ قانون یا بخشنامهای که به صورت خاص هدف آن حمایت از صنعت راهبردی ماشینسازی باشد، توسط دولت، مجلس و سایر نهادهای قانونگذاری ج.ا ایران تصویب نشده است.
فصل پنجم: بررسی ساختار تأمین مالی صنعت ماشینسازی
به طور کلی ماشینآلات با توجه به ماهیت سرمایهای آنها، الزامات خاصی برای تأمین مالی دارند. قیمت واحد محصولات در این صنعت نسبت به سایر محصولات صنعتی و نهایی بالاتر است. این موضوع در تمام حلقههای زنجیره صنعت ماشینسازی از جمله توسعه فناوری، تجاریسازی، تولید صنعتی و فروش تأثیرگذار است. در مرحله توسعه فناوری، توسعه فناوریهای لازم و ساخت نمونه اولیه یک ماشین صنعتی نیازمند هزینه و زمان زیادی است. همچنین راهاندازی شرکتهای ماشینساز نیازمند خرید ماشینابزار و تجهیزات گرانقیمت برای تولید ماشینآلات است؛ بنابراین نیاز به سرمایهگذاری زیادی برای راهاندازی واحدهای بزرگ ماشینسازی وجود دارد. سرمایه در گردش مورد نیاز واحدهای تولیدکننده ماشینآلات نیز بالاست.
از طرف دیگر ماشینآلات و تجهیزات صنعتی عموماً به عنوان نهاده بخشهای مختلف صنعتی برای تولید محصولات نهایی به کار میروند و در دسته کالاهای سرمایهای و گرانقیمت قرار میگیرند. قیمت و شرایط فروش ماشینآلات خطوط تولید تأثیر مستقیم و ملموسی بر شاخصهای اقتصادی راهاندازی یک فعالیت تولیدی دارد. لذا صاحبان کسبوکارهای تولیدی برای خرید تجهیزات صنعتی مورد نیاز خود، غالباً به دنبال دریافت تسهیلات از بانکها و نهادهای مالی هستند. علاوه بر این، ماشینآلات با توجه به کاربری طولانیمدت، نیازمند خدمات پس از هستند. از این رو خدمات اعتباری برای گارانتی کیفیت، یکی دیگر از خدمات موردنیاز در صنعت ماشینسازی است.
فصل ششم: نهادهای مرتبط با صنعت ماشینسازی
فصل هفتم: بررسی وضعیت واردات و صادرات کشور در زمینه ماشینآلات
بررسی میزان واردات ماشینآلات و همچنین اجزاء و قطعات مرتبط با این صنعت، به منظور تعیین اولویتهای اصلی، رفع گلوگاهها و همچنین اطلاع از نیازهای اصلی کشور امری ضروری است.
طبق معیارهای بینالمللی و به منظور امکان دستیابی به یک زبان مشترک برای شناسایی، تولید و تجارت اقلام مختلف تولیدی، یک سامانه و روند مشترک نامگذاری و تخصیص شماره به اقلام و کالاهای مختلف در بین کشورهای جهان تدوین گردیده و با عنوان “کد بینالمللی کالا” مورد استفاده قرار میگیرد که در آن آمار گمرک، فعالیتهای اقتصادی خارجی و اقدامات تعرفهای و غیرتعرفهای مقررات تجارت بینالمللی، قرار دارد. این کد میتواند به عنوان استانداردی برای مکاتبات و مبادلات تجاری نیز مورد استفاده قرار میگیرد.
فصلهای 84، 85 و 90 به عنوان فصلهای مورد مطالعه، مختص ماشینآلات، ماشینابزار و تجهیزات صنعتی مورد مطالعه در راستای تدوین سند ماشینسازی نبوده و با بررسیهای صورت گرفته، طیف وسیعی از اقلام شامل لوازمخانگی (مانند ماشین لباسشویی، هود آشپزخانه و…)، تجهیزات صوتی و تصویری (مانند تلویزیونها و دستگاههای پخش صوت، سامانههای رایانهای و…) و قطعات و تجهیزات خودروهای سواری و سنگین حذف گردیده و در روند بررسی این گزارش مورد توجه واقع نشدهاند.
فصل هشتم: پیشنهادهایی برای توسعه صنعت ماشینسازی در ایران
اصلاح زیرساختهای قانونی و سیاستگذاری صحیح برای توسعه صنعت ماشینسازی، بیشک میتواند تسریع در روند توسعه سایر حوزههای صنعتی مهم در کشور را به دنبال داشته باشد؛ چراکه صنعت ماشینسازی به عنوان موتور پیشران دیگر صنایع کشور از قبیل کشاورزی، پتروشیمی، راه و شهرسازی، نساجی و صنایع پیشرفته (Hi-Tech) مطرح است. در ادامه پیشنهادهایی به منظور بهبود روند سیاستگذاری در صنعت ماشینسازی و همچنین شتاببخشی به توسعه این صنعت راهبردی ارائه شده است.
- تدوین یک سند ملی
- اصلاح یک سیستم تعرفهگذاری به منظور حمایت از تولیدات داخل در برابر واردات
- اصلاح ساختار کدگذاری کالاها
- هدایت کردن منابع مالی و اعتباری صندوق توسعه ملی به سمت حمایت از ساخت داخل
- تدوین برنامه میان مدت برای تولید ماشینآلات مرتبط با 5 خانواده پرمصرف
- توسعه زیرساختهای یکپارچه اطلاعاتی از توانمندیهای داخلی و نیازهای کشور